چه صنایع دستی می توان از درخت خرما تهیه کرد؟

1ـ بازن

همان بادبزن است که به شکل مستطیل و یا مربع و در اندازه های مختلف ساخته می شود و دارای دسته ای است که آن را در دست می گیرند و باد می زنند .

ساختن بادزن کار همه کس نیست و به دقت و ظرافت طبع نیازمند است از این روست که در تمام فین معدودند کسانی که در فن بادبزن سازی مهارت دارند و تازه این حرفها مال سال های سال پیش از این است و امروزه شاید همان معدود افراد هم نباشند .

سابقاً که بازار بادزن رونق داشت بعضی ها وقتی برای انجام کار یا دید و بازدید از منزل خارج می شدند، یک عدد بادزن را با خود می بردند تا در طول راه گرما را از خود دور سازند هر چند گرمای 40 ـ 50 درجه بالای صفر ماه تیر و مرداد از آن بیدها نیست که با این بادها از میدان به در رود . علاوه بر این بادزن یک خاصیت دیگر هم داشت و آن وقتی بود که بزرگترها از دست بچه های لوس و مزاحم به تنگ می آمدند و تصمیم به تنبیه آن ها می گرفتند فوراً دست به « بادزن » می شدند و با چوب سفت و محکم آن ، حساب هر چه بچه ی لوس و از خود راضی بود کف دستشان می گذاشتند . در موارد اضطراری از بادزن همانند یک ظرف ( بشقاب ) برای صرف خارک و رطب نیز استفاده می شد .
   

2ـ بی دری

بر وزن دیگری ظرفی است کوچک برای نگاهداری خرما با گنجایش تقریبی یک تا دو کیلو که از برگ تازه ی نخل و من باب تفنن بافته و ساخته می شود . سابقاً بی دری را به عنوان یک شیء مورد علاقه کودکان می ساختند و بچه ها با شوق و ذوق کودکانه آن را در فصل تابستان از خرمای دلخواه خود پر می کردند ؛ نگه می داشتند تا زمستان فرا رسد . در زمستان با همان شوق اولیه به سراغ آن می رفتند و خرمای آن را می خوردند (بی دری سال های سال است که فراموش شده زیرا نه از بزرگترها حوصله بافتن آن دارند و نه کودکان علاقه ای به پرکردن آن) بزرگترها کارهای بزرگ تر دارند و کودکان با انواع اسباب بازی های پلاستیکی و چوبی و سنگی نظیر فیل و خرس و سگ و اتومبیل و گربه و خرگوش سرگرم و مشغولند و بی دری چه باشد که در این بازار گرم، جایی داشته باشد؟

3- پری

بر وزن دری ظرف خرما را گویند که گنجایش شش من خرما دارد و به صورت گرد و دراز دوخته می شود برای یافتن پری برگ خشک نخل (پیش) را از شاخه جدا کرده و مدتی در آب خیس می نمایند تا نرم شود. پری را در موارد بسیار کم «گلت»(1) نیز می نامند.  

4- پروند (2)

طنابی است کلفت و محکم، بافته شده از برگ نخل که طول آن ممکن است دو تا سه متر باشد و مهم ترین وسیله بالا رفتن از نخل های بلندقامت بشمار می آید. یک سر پروند دارای شکاف است که سر دیگر را از آن می گذرانند و گره می زنند. برای بالا رفتن از نخل پروند را دور کنده، گره می زنند و کسی که می خواهد بالا برود در آن قرار می گیرد و با دو دست، دو طرف آن را می گیرد و در حالی که خود در دایره داخل پروند قرار گرفته، بالا می رود برای آنکه تعادل بالا رونده بهم نخورد همیشه مقداری از پروند که با تنه نخل تماس دارد باید محکم به بدنه درخت چسبیده باشد. کارگران ماهر با پرونده از بلندترین و صاف ترین نخل ها بالا و پایین می روند. پروند را «پرون» هم تلفظ می نمایند.

5- تاکو

ظرفی کوچک به اندازه یک کاسه بزرگ و برای نگهداری آرد - رطب - جو و گندم و غیره بکار می رود. نوعی از آن دو دستگیره دارد که بیشتر برای بالا بردن از نخل و چیدن رطب مورد استفاده قرار می گیرد. تاکو را کندوک (3) هم می نامند.

6- تک

به فتح «تا» نوعی فرش است که از برگ خرما و در اندازه های مختلف ساخته می شود و اندازه معمولی آن دو در یک و نیم (1/5× 2 ) متر است. یک نوع آن که به تک فرش شهرت دارد به عرض 1/5 تا 2 متر و به طول 15 تا 20 متر می سازند که در مراسم عروسی و روضه خوانی و غیره بکار می رود. نوار تک توسط زن ها بافته می شود اما در دوخت آن هم زن و هم مرد می تواند سهیم باشد. از تک در پوشش سقف اتاق نیز استفاده می شود تک را «تکل» (4)نیز می نامند.

7- جامش(5)

بر وزن کاوش به معنی «جارو» ست که از به هم پیوستن شاخه های ظریف و کوچک نخل ساخته می شود. در ترکیب آن «جا» به معنی مکان و «مش» به معنی پاک کننده بکار رفته است.

8- دموک (6)

به فتح دال نوعی بادزن بدون دسته و دایره شکل است که قطر آن به طور متوسط بین ده تا بیست سانتیمتر می باشد. مورد استفاده آن بیشتر روشن ساختن اجاق و منقل است و هموست که ذغال تیره و سرد را به آتشی روشن و گرم مبدل می سازد.
 

9- دوز

نوعی بند یا طناب که از برگ تر و تازه نخل می بافند و مصرف فراوان دارد. انواع ظروف و فرش به وسیله ی رشته «دوز» به هم پیوند می خوردند و شکل و شمایل می یابند. «دوز» را «درونی» به ضم دال، هم می گویند. یافتت «دوز» کار مردان است و زنان بندرت بدان می پردازند. در شب نشینی های دوستانه و فامیلی، کارگران و اهل فن در حالی که دسته ای برگ تر و تازه نخل با خود دارند سرگرم «دوز ریسی» می شوند و با یک تیر دو نشان می زنند، هم ساعات بیکاری را پر می کنند و هم کاری مفید انجام می دهند. همچنین کارگران ساعاتی را که سرگرم آبیاری نخلستان و باغ ها هستند کم و بیش بدین کار می پردازند. از بهم پیوستن چند رشته «دوز» طناب و بند کلفت تر می سازند که نوعی از آن در «تاب خوردن» استفاده می شود. نوع دیگری از آن که باریکتر از « دو ز» معمولی است در دوختن بعضی ابزار مانند دموک و تاکو و یا بستن درب مشک های آب به کار می رود . « دوز » به وسیله ی انگشتان دست بافته می شود و به وسیله و اسباب خارجی نیازی ندارد .

10 ـ زیرپایی

وسیله ای برای نشستن به قطر بیست سانتیمتر و دایره شکل که از برکت نخل بافته می شود و چون به مقدار کافی بافته شد به صورت گرد پیچیده و می دوزند ، زیرپایی در واقع یک نوع 3 پایه ی کوتاه بدون پایه است و در هر گوشه و کنار منزل می توان آن را مورد استفاده قرار داد .
 

11ـ ست

به فتح « سین » نوعی سبد بزرگ است که برای نگاهداری و یا جا به جا کردن خرما و جو و گندم و غیره به کار می رود .

12 ـ سربونی :

نوعی سبد استوانه ای شکل دارای سر می باشد و همچون جعبه ای کوچک ، گنجینه ی زیورآلات و وسائل خیاطی بانوان است و البته این حرف ها مال 30 ـ 40 سال پیش است و گرنه امروز چمدان های کوچک و بزرگ ساخت داخل و خارج مجال عرض اندام از سربونی گرفته اند و سربونی ، سر خود گرفته و در کنج عزلت آرمیده است .
 

13 ـ سیلک

از خانواده ی سربونی و چیزی شبیه به آن با قامتی رساتر و با این تفاوت که کلاه یا سر آن به وسیله ی دو رشته ریسمان مویی به تنه وصل است . سیلک نیز همانند سربونی سالهاست از انظار ناپدید گردیده و کسی از آن سراغی نمی دهد .  

14 ـ سواس

نوعی پای افزار محلی است که از رشته های تازه و مرغوب « سیس » می بافند و به دمپایی های امروزی شباهت دارد با این تفاوت که در قسمت عقب بندی دارد که پا را در خود محکم نگاه می دارد . سواس را در قدیم ، کارگران می پوشیدند و امروزه از آن نشانی نیست و هم آن ها اصطلاح « سواس در » را در مورد مقدار راهی که با پا پیمودن آن ، یک « سواس » پاره پاره و از هم دریده می شد به کار می بردند .  

15ـ سوند

وسیله ای برای پوشش سقف ها و ساختن خانه های کپری که از به هم بافتن شاخه های بلند نخل به وجود می آید . برای این منظور به قدر نیاز شاخه های خشک را مدتی در جای مناسبی خیس می نمایند(11) و همین که به قدر کافی شاخه ها نرم شدند آن ها را از آب می گیرند و به کمک «دوز» در سه یا پنج ردیف به هم می بافند. بیشتر خانه های روستایی به کمک سوند ساخته می شود . سوند را گاه زیر « تک » یا حصیر می اندازند تا سطح نرم و راحتی به وجود آید . بافت هر ردیف سوند را یک نفر به عهده می گیرد و هم زمان با هم پیش می روند تا آن را به پایان برسانند .  

16 ـ شلوت(12)

نوعی حصیر گرد به قطر متوسط یک متر که از برگ خرما بافته می شود و معمولاض زیر منقل می اندازند تا ذرات آتش و خاکستر به فرش آسیبی نرسانند . در موارد اضطراری از آن همانند یک سینی بزرگ استفاده می شود و سفره ی شام یا ناهار را روی آن می چینند .
 

17 ـ کفات(13)

ظرف بسیار بزرگ برای نگه داری غلات را کفات می گویند . کفات در اندازه های مختلف ساخته می شود و به شکل یک خمره ی بزرگ است . گنجایش متوسط آن 250 تا 300 کیلو غلات است . از روزی که آسیاب های کوچک محلی از کار افتاده و آردهای بسته بندی شده وارد زندگی شده، کفات به دست فراموشی سپرده شده و ظاهراً کسی را بدان نیازی نیست .
 

18 ـ کفاتر (14)

ظرفی کوچک با ظرفیت تقریبی 5 ـ 6 کیلو برای نگهداری خرما که سابقاً در بعضی خانواده ها چند تائی از آن من باب تفنن می ساختند و اینک سالهاست که از آن خبری نیست .
 

19 ـ کچیل(15)

ظرفی بزرگتر از کفاتر برای نگهداری خرما که حال و روزگاری چون یار دیرین خود کفاتر پیدا کرده است .
 

20 ـ مشکو

کوچکترین ظرف خرما که آن نیز بازیچه ی کودکان بود و صد البته که فعلا راه به جایی و محلی از اعراب ندارد .
 

پی نوشت :

1 ـ به ضم « گاف » و فتح « لام »
 

2 ـ پروند به فتح پ و سکون راء و کسر واو و سکون نون احتمالاً در اصل « پربند » به معنای « بند پر و کلفت » بوده و تدریجاً به صورت فعلی در آمده است .
 

3 ـ کندوک به ضم اول و سکون ثانی . ظرفی باشد از گل مانند خم بزرگی که در آن غله کنند و معرب آن « کندوج » باشد . « برهان قاطع »

4 ـ تکل به فتح اول و کسر ثانی و سکون « لام » گوسفند شاخ دار جنگی را گویند و پسر ساده نوخط را نیز گفته اند و مردم ابله و بی اندام را هم می گویند . « برهان قاطع »

5 ـ به ضم سوم

6 ـ دمه به فتح دال و میم ، باد شدید همراه با برف ، باد و برف و سرمای توام ، به معنی بخار هم می گویند و نیز به معنی « آلت دمیدن » دم آهنگری به معنی دم چیزی مثل دم تیغ نیز می گویند . « فرهنگ عمید »

7 ـ سربونی : به فتح « سین » و « راء »

8 ـ سیلک : به کسر « سین » و « یاء » و فتح « لام »

9 ـ به ضم « سین »

10 ـ احتمال دارد « سوند » در « سه بند » بوده به اعتبار آنکه معمولاً در سه ردیف و یا 3 بند به هم بافته می شود .

11 ـ چنین جایی را اصطلاحاً کمپ به ضم « گاف » و سکون « میم » می نامند .

12 ـ به فتح « شین » و ضم « لام »

13 ـ به فتح « کاف »

14 ـ به فتح « کاف » و کسر « تاء »

15 ـ به کسر « کاف » و « چ »

16 ـ به ضم « میم » و سکون « شین » و ضم « کاف »